Pozytywizm – nurt skonkretyzowany przez Augusta Comte’a w dziele „Kurs filozofii pozytywnej”. Pozytywny – znaczy realny – zaprzeczający wszystkiemu co cudowne, użyteczny – służący konkretnym działaniom, ścisły i względny. Pogląd odrzucał dotychczasową filozofię – uznawał ją za nienaukową – przedmiotem dociekań były fakty oczywiste.
Scientyzm – pogląd, według którego prawdziwą i uzasadnioną wiedzę o świecie można uzyskać przez poznanie naukowe. Na tym podłożu rodzą się: socjologia i psychologia. Łączy się on z empiryzmem Davida Hume’a a odchodzi od metafizycznych nurtów filozofii oraz religii.
Ewolucjonizm – kierunek inspirowany teorią ewolucji Darwina, której głównym założeniem jest zmienność i postępowość rozwoju rzeczywistości. Herbert Spencer uważał, iż są to procesy ciągłe, stopniowe i jednokierunkowe, dotyczą zarówno całej ludzkości jak i danych społeczeństw. Hipolit Taine – na kulturę mają wpływ wydarzenia dziejowe. Ewolucjonizm poszukiwał prawidłowości rozwoju.
Utylitaryzm – oświeceniowy pogląd rozwinięty przez Johna Stuarta Milla. Istniała proporcjonalność między szczęściem jednostki, a ogółu. Największymi wartościami były: kult pracy, tolerancja, liberalizm i demokratyzm. Miarą przydatności człowieka stał się wkład w rozwój społeczno-gospodarczy. Literaturę cechowała tendencyjność – podporządkowanie wartościom dydaktycznym. Później pojawił się realizm krytyczny.
Agnostycyzm – negował możliwość poznania świata i praw nim rządzących – szczególnie istoty bytu i zjawisk o charakterze metafizycznym – nie można było określić ich celowości. Pogląd sprzyjał postawom areligijnym i indyferentnym.
Realizm – Powieść wykształciła nurt „wielki”, „dojrzały”, „krytyczny”. Stworzony został przez Honore Balzaca. Przedstawicielami polskimi byli E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus. Głównym założeniem realizmu jest prawdziwe ukazanie rzeczywistości; codziennego życia człowieka, jego środowiska, a także praw rządzących światem. Literaturę powinno cechować nastawienie poznawcze oparte na rzetelności i doświadczeniu, prawdopodobieństwo wizji świata przedstawionego, dobór postaci i sytuacji reprezentatywnych dla środowiska ukazanego w powieści oraz dążenie do uszczególnienia i indywidualizacji obrazu. Realizacji tych założeń sprzyjał język utworu, w którym dominują formy komunikatywne i potoczne. Realiści byli przekonani o możliwości poznania świata. Narrator jest wszechwiedzący, obdarzony moralnym autorytetem, często ukryty za światem przedstawionym. Literatura dotyczy problematyki współczesnej, społeczno-obyczajowej, psychologicznej, historycznej. Przykładem powieści z literatury powszechnej jest „Ojciec Goriot” Balzaca. Ukazuje ona socjologiczny obraz Paryża i tragedię ojca, który wszystko poświęcił karierze swych córek – Anastazji i Delfiny. One zaś nie przyszły nawet na jego pogrzeb. Umierając, powiedział, iż „pieniądz daje wszystko nawet dzieci”. Akcja toczy się w pensjonacie pani Vauquer. Mieszkał tam ubogi szlachcic Eugeniusz Rastignac. Początkowo marzył o zawodzie prawnika, później chciał zrobić karierę wśród arystokracji i liczył na protekcję Delfiny de Nucingen. Tajemniczy zbrodniarz Vautrin jest zbuntowany, pełen pogardy dla rzeczywistości. Twierdzi, że powodzenie zapewniają mu spryt, przebiegłość i brak skrupułów – tak chce zniszczyć świat.
Naturalizm – powstał we Francji, twórcami byli Emil Zola autor powieści „Germinal”, „Powieść eksperymentalna”, Guy de Maupassant i twórcy skupieni wokół „Grupy Medanu”. Zola domagał się „naukowości” literatury, która miała polegać na zachowaniu obiektywizmu w przedstawianiu świata bez skrępowania zakazami moralnymi. Na jego poglądy wywarła wpływ teoria ewolucji Darwina; motywacja biologiczna. Dlatego też rzeczywistość w utworach naturalistycznych jest pesymistyczna – światem rządzą kapitalistyczne prawa, społeczeństwo cechuje bezwzględna walka i przemoc, a jednostkę – popęd i instynkt. Powieść miała być studium socjologicznym, a pisarz – fotografem, obserwatorem (podawać fakty) i eksperymentatorem (ukazać, że ich następstwo determinują różne czynniki – zależności społeczne, przyroda). Narrator tylko ukazuje, nie komentuje; nie ocenia zdarzeń i bohaterów. Uczucia wyrażane są poprzez rozbudowany dialog. Literatura dotyczy problematyki życia miejskiego warstw przeciwnych arystokracji.