1.SARMATYZM- to formacja kulturowa określająca świadomość , kulturę , obyczaje szlachty polskiej od XVI-XVIII , oddziaływała na świadomość Polaków nawet w czasach późniejszych.
2.GENEZĄ SARMATYZMU był mit o pochodzeniu niektórych lódów rzeczpospolitej od starożytnego ludu Sarmatów ( głębokie pochodzenie – powodem do dumy).Podstawoeym składnikiem sarmatyzmu stał się wzorzec sarmaty. Prawdziwym Sarmata mógł być Polak , nietolerancyjny na inność ( inne tradycje , obyczaje) , będący szlachcicem , ziemianinem , katolikiem.
3.Wartości , które w jego życiu były najważniejsze:
-wolność
-wewnątrzstanowa równość (równi sarmatom tylko inni Sarmaci).
-tradycja(historia ,przeszłość przekazywanie informacji z pokolenia na pokolenie)
-wiara
-dawność rodu
-republikanizm
Od XVIII w. termin sarmatyzm funkcjonuje jako termin pejoratywny ( negatywny).
4.Sytuacja Polski w XVII w.
Wiek XIII- apogeum potęgi politycznej i kulturalnej RP. Panowała otwartość na nowe idee , tolerancje. Barok był epoka w której polska kultura nie musi nadrabiać wiekowych zaległości. Polact studiowali , uczyli się jęz. Obcych , towarzyszyła im megalomania. Barok jest jedynym okresem w naszych dziejach gdzie Polacy nie mieli żadnych kompleksów wobec innych nacji . Polacy uważali się za „lepszych” europejczyków. Zapowiedzi kryzysu możn dotrzec już w pierwszym ćwierćwieczu XVII w.
5.Zygmunt III Waza zastał Polskę będąca mocarstwem ,, zostawił ją zaś osłabionym , uwikłanym w spory państwa. Od 1648 r. zaczął się upadek Rzeczpospolitej , która u progu następnego stulecia była mniejsza o ponad ¼ i wyludniona.
6.Skrajności sarmatyzmu :
Od wolności do samowoli
Od waleczności do awanturnictwa
Od gościnności do życia ponad stan
Od umiłowania tradycji do ksenofibii
Od szeroko pojętej religijności do zabobonów.
Gatunki lit.charakterystyczne dla sarmatyzmu:
PAMIĘTNIK-nie jest pisany na bieżąco , opowiada o wydarzeniach z pewnego dystansu czasowego , relacje chronologiczne , znane były już w starożytności- charakter intymny
DARIUSZ- dziennik , wydarzenia zapisane na bieżąco.
EPISTOLOGRAFIA- dział piśmiennictwa(twórczość w formie listów)- sztuka pisania listów.
KSENOFOBIA- lęk , niechęć , wrogośc w stosunku do obcych , innych. Niechęć do tradycji czy kultury innych narodów.
MEGALOMANIA-to skupienie się na własnej doskonałości , samozadowoleniu oraz świadomości własnej wartości , znaczenia i możliwości.
KONSERWATYZM-skłonność do zachowania przy równoczesnej możliwości ulepszenia).
TRADYCJONALIZM-określenie wskazujące usposobienie , zespół nawyków i obyczajów , albo przekonań lub nawet spójnej i kompletnej doktryny , którego precyzyjniejszy sens odczytać można dopiero identyfikując jego zakres przedmiotowy.
„Wojna Chocimska” Wacław Potocki
Według teatru W. Potockiego prawdziwy polski Sarmata powinien być wojownikiem wykreowanym na podobieństwo boga wojny-Marsa. Musi być pełen powagi i ukazywać ją w parze z męstwem i swobodą. W utworze jest nawiązanie do średniowiecznego toposu rycerza, który mówi, że trzeba walczyć w obronie ojczyzny i wiary chrześcijańskiej. Jest mowa także o tym, że obowiązkiem każdego Sarmaty jest obrona kobiet i dzieci przed złym wrogiem. Sarmata występujący w utworze kpi z Turków, zachęca polskie wojsko do walki pomniejszając odwagę i męstwo wrogów. Wywyższa Polaków przedstawiając fakt, iż wywodzą się od starożytnego plemiona Sarmatów. W dalszej części utworu autor za pomocą onomatopei ukazuje ekspresję sceny bitwy. Przedstawia ją także w sposób realistyczny, plastyczny a nawet makabryczny. Występują epitety i rymy parzyste.
„Pamiętnik” Pasek (Dania 1658r)
Na kilka rzeczy w Danii autor „Pamiętników” J. Ch. Pasek zwrócił szczególną uwagę. Przede wszystkim na ubiór kobiet, a dokładniej na jego brak podczas spania i drewniane buty, robiące dużo hałasu. Zauważył również brak powściągliwości u duńskich kobiet, które szybko i mocno się zakochują. Jeśli chodzi o kuchnię, okazało się, że Duńczycy jedzą szybko, dużymi kęsami i to w dodatku zimne posiłki. Z zabitego bydła nawet krew zachowają, by podać w niej kiszki i kaszę, jako przysmak. Chociaż Pasek opisywał w „Pamiętnikach” głównie wady Duńczyków, to jednak nie musi to być objawem ksenofobii. W opisywanych przez niego przeżyciach w Danii nie było przesadnej niechęci.
„Pamiętnik” Pasek (bitwa z Moskwą 1660r)
Pasek był żołnierzem. Przed walką zwrócił się z modlitwą do Boga, co wskazuje na jego pobożność i bogobojność. Był patriotą, kochał swój naród i ojczyznę i mimo przewagi przeciwnika wierzył w zwycięstwo. W bitwie z wrogiem był odważny, waleczny, mężny i dzielny. Nie był jednak bezwzględny, gdyż darował mu życie. Był litościwy, uległy, miłosierny i wielkoduszny. Przy swojej wielkiej szlachetności był też chciwy, zdobywczy, pazerny, zachłanny i zaborczy.
Narrator „pamiętników” przypomina gawędziarza, który w bardzo swobodny sposób opowiada o życiu.
„Pamiętniki” Paska cieszyły się ogromną popularnością w XIX w. – były inspiracją dla Sienkiewicza do napisania Trylogii.
OŚWIECENIE – to epoka, która otacza rozum i rozumowe poznanie świata czcią i kultem. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
– wczesną- od lat 40. XVII w. do roku 1764
– dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi-panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego) – lata 1765 – 1795
– schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) – lata 1795 – 1822
Najważniejsze pojęcia:
RACJONALIZM – Kartezjusz, „Cogito ergo sum”(„myślę, więc jestem”), „Dubitio ergo sum” („wątpię, więc jestem”) – kierunek w filozofii, który zakłada, że poznanie świata możliwe jest tylko przez rozum.
EMPIRYZM – (empiria – doświadczenie) kierunek w filozofii mówiący, że w świecie istnieje tylko to, co można zbadać, udowodnić za pomocą doświadczeń
Jon Lock ‘tabula rasa’ = niezapisana karta, tzn. , że człowiek w momencie narodzin przypomina niezapisaną kartę, która zapisuje się w trakcie życia. W momencie narodzin ideizm ludzki pozbawiony jest światopoglądu.
ATEIZM – postawa, która wyklucza obecność Boga, siły wyższej.
DEIZM – pogląd mówiący, że Bóg stworzył świat, ale przestał się nim interesować, ingerować w niego
„Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza” WOLTER
zegar = świat
zegarmistrz = Bóg
LIBERTYNIZM – Libertynami nazywano przede wszystkim wolnomyślicieli, ateistów, którzy odrzucali wszelkie normy społeczne, etyczne i moralne. Ich życie koncentrowało się głównie wokół doznawania przyjemności cielesnych. Najsłynniejsi Libertyni to Kasanova i Markiz.
SENTYMENTALIZM – (sentyment-uczucie) kierunek w literaturze, którego teoretykiem i twórcą był francuski pisarz i filozof Jan Jakub Russo (autor „Nowa Heloiza”, „Emil”); sentymentalizm nakładał na twórcy obowiązek odkrywania tego, co we wnętrzu, w sercu człowieka.
Jan Jakub Russo uważał, że naturalnym środowiskiem człowieka jest natura nieskażona przez cywilizację.
Natura – prawdziwe, nieskończone, intuicyjne
Kultura – ogranicza człowieka, narzuca pewne formy
Bohaterowie utworów sentymentalnych poznawali świat za pomocą serca, intuicji. Najsłynniejszym polskim sentymentalistą jest Franciszek Karpiński.